Was het Robert Peary of zijn grotendeels vergeten partner Matthew Henson die als eerste de geografische Noordpool bereikte?
Poolhistorici zijn het er al meer dan een eeuw over eens dat de Amerikaanse marinetechnicus Robert Peary de eerste persoon was die de geografische Noordpool bereikte. Maar studies van de afgelopen decennia beweren dat het eigenlijk Peary's Afro-Amerikaanse partner Matthew Henson was, die er eerder was dan hij - ondanks het feit dat hij acht van zijn tenen verloor door bevriezing.
Peary's veel bestudeerde en veel betwiste expeditie naar de Noordpool in 1909 was de laatste van acht en de enige die zijn uiteindelijke doel bereikte. En hoewel de claim van de man om als eerste (of überhaupt) de pool te hebben bereikt vanaf het begin werd betwist, is het pas meer recent dat poolgeleerden Henson in zijn plaats begonnen te schuiven.
Sommige van deze geleerden, zoals de Britse ontdekkingsreiziger Wally Herbert, wetenschapsjournalist John Noble Wilford en City Journal-redacteur John Tierney, richtten zich vooral op de juistheid van Peary's bewering dat hij de pool had bereikt, waarbij ze wezen op het ontbreken van essentiële gegevens in zijn notitieboekje. Maar sommige latere studies geven aan dat Peary bewust de eer van Henson heeft gestolen.
Deze studies, waaronder een boek uit 2014 getiteld The Adventure Gap van James Mills en een National Geographic artikel van dezelfde auteur, geven Henson's verslag meer waarde dan dat van Peary. Volgens Henson overschreed hij het gebied dat Peary later identificeerde als de Noordpool tijdens een verkenningsmissie in de laatste fase van hun reis. Toen hij en Peary terugkwamen bij dat gebied en controleerden of het hun doel was, zagen ze de voetafdrukken van Henson daar al staan.
Desondanks keerde Peary terug naar huis om met de eer te strijken dat hij de eerste man op de Noordpool was. En terwijl hij medailles, promoties en een royaal pensioen van de marine kreeg, raakte Henson in de vergetelheid. In feite zou hij pas de erkenning krijgen die hij verdiende in de laatste jaren van zijn leven, meer dan drie decennia nadat hun partnerschap eindigde.
Hoe schandalig dit resultaat ook is voor onze moderne gevoeligheden, het was helaas schering en inslag tijdens de hoogtijdagen van poolonderzoek en -ontdekking. Om de historische context van de Peary-Henson expeditie beter te begrijpen, evenals de gecompliceerde dynamiek tussen de twee mannen, helpt het om verder terug te kijken.
Afbeelding door National Archives at College Park
Matthew Alexander Henson werd op 8 augustus 1866 geboren in Charles County, Maryland, net een jaar na het einde van de Burgeroorlog en de uitvoering van de Proclamatie van de Emancipatie. Hij werd als kind wees en ging op twaalfjarige leeftijd naar zee, waar hij een bekwame scheepsjongen werd aan boord van het driemaster zeilschip Katie Hines.
Hij zou de volgende zes jaar op het schip blijven, zijn zeilvaardigheden aanscherpen, een opleiding krijgen van de kapitein en verre gebieden bezoeken zoals Noord-Afrika, de Zwarte Zee en verschillende regio's in Azië. Toen zijn kapitein in 1887 overleed, nam Henson een baan aan als bediende in een bontwinkel in Washington DC. Hier ontmoette hij Robert Edwin Peary.
Peary was onder de indruk van Hensons nautische kennis en gevoel voor avontuur en huurde hem meteen in als lijfknecht op zijn expeditie naar Nicaragua in 1888, waardoor Henson in dienst kwam bij het Civil Engineers Corps van de marine. De belangrijkste taken van Henson waren het in kaart brengen van de Nicaraguaanse jungle met Peary, die probeerde de route te bepalen voor een kanaal dat de Stille Oceaan met de Atlantische Oceaan kon verbinden. Maar dit kanaal werd nooit aangelegd en na twee jaar de Centraal-Amerikaanse regenwouden te hebben afgestruind, kwam er tijdelijk een einde aan de samenwerking tussen Peary en Henson.
Op het moment dat Peary financiering kreeg voor een nieuwe expeditie, werd Henson echter als eerste ingehuurd. Maar de nieuwe expeditie zou plaatsvinden in een heel ander deel van de wereld dan Nicaragua, namelijk in de verste uithoeken van het Noordpoolgebied met als doel de geografische Noordpool te bereiken. Deze meervoudige missie, die van 1891 tot 1909 zou duren, zou het hoogtepunt van hun carrière worden en zou nog jaren een twistpunt blijven.
Afbeelding door Bain News Service
In de loop van hun acht Arctische expedities ontwikkelde zich een trend waarbij Henson de leiding had in het veld, terwijl Peary de leiding had in het openbaar. In tegenstelling tot Peary sprak Henson vloeiend de taal van hun Inuit-medewerkers, onder wie hij bekend stond als "Matthew the Kind One". Ook in tegenstelling tot Peary was Henson bijna net zo goed als de Inuit in het bouwen, onderhouden en besturen van de sleeën van het bedrijf, hun belangrijkste middel om over het pakijs van de Noordpool te reizen.
Henson leerde en nam verschillende Inuit-vaardigheden over om de barre Arctische omstandigheden aan te kunnen en werd een bekwame hondengeleider, visser en jager. Uiteindelijk ging hij zelfs Peary's meest ervaren bemanningsleden trainen, en zelfs Peary zou later zeggen dat een groot deel van het algehele succes van zijn expedities te danken was aan Henson.
Na zeven eerdere pogingen om de Noordpool te bereiken, die hen bijna allemaal een beetje dichter bij hun doel brachten, kwam het laatste zetje toen beide mannen ver in de veertig waren. De druk van de taak die hen te wachten stond en de tol die hun vorige expedities van hen hadden geëist, brachten Henson en Peary ertoe om af te spreken dat deze poging hun laatste zou zijn.
Afbeelding door Frederick Cook & The Smithsonian
Ze zeilden met de Roosevelt op 6 juli 1908 de haven van New York uit met een zorgvuldig uitgekozen team. Op 5 september 1908 kwamen ze aan in Cape Sheridan, waarna ze de lange, donkere Arctische winter doorbrachten met het opslaan van vleesvoorraden terwijl de vrouwen van hun Inuit metgezellen kleding naaiden. In februari verhuisden ze naar hun basiskamp in Cape Columbia.
De officiële tocht naar de pool begon op 1 maart 1909, toen Henson het eerste team sleeën over het ijs leidde. In de daaropvolgende vijf weken was de race begonnen.
Om te zeggen dat de ontdekkingsreizigers te maken kregen met barre omstandigheden is een understatement. Temperaturen daalden vaak tot 54°C onder het vriespunt en het pakijs onder hun sleeën dreef en barstte, waardoor verraderlijke stukken open water ontstonden die ze de weg voor en achter hen dreigden te blokkeren. We moeten niet vergeten dat het grootste deel van de Noordpool gewoon zeewater is dat bedekt is met bewegend ijs, en de Noordpool ligt precies in het midden daarvan. Henson en Peary waren in wezen aan het sleeën over kilometers zwarte, meedogenloze oceaan.
Hensons verslag van hun laatste tocht is gedetailleerd en ondubbelzinnig. Samen met Peary en vier Inuit met de namen Seegloo, Ootah, Ooqueah en Egingwah, dreef hij hun sleeën in een slopend tempo in stukken van 12 tot 14 uur per dag. Omdat ze bang waren dat er sporen zouden opengaan die hen op het ijs zouden vastzetten, verplaatsten ze zich snel en navigeerden ze door middel van dead-reckoning en sexton.
Op de avond van 5 april, na een slopende tocht van meer dan 275 km, stopten ze om hun iglo's te bouwen in een diepe mist. Volgens zijn samenvatting had Henson die dag de leiding over de slee en was hij Peary ver vooruit gesneld. Maar toen het team lag te slapen, was de mist te dik om hun locatie te bepalen. Ze wisten niet dat zij - dat wil zeggen Henson - de geografische noordpool al hadden bereikt en er in feite voorbij waren gegaan.
De volgende ochtend, 6 april, stond Peary vroeg op en zonder zijn partner wakker te maken, zoals hun gewoonte was, haastten ze zich het kamp uit met ten minste één van hun Inuit metgezellen, vastbesloten om de pool als eerste te bereiken.
Toen Henson wakker werd, was hij er kapot van. Maar hij haalde Peary al snel in en in een krantenartikel meldde hij later: "Ik had de leiding die het doel met een paar mijl had overschreden... en ik kon zien dat mijn voetafdrukken de eerste op de plek waren." Die plek was een blok ijs 413 zeemijlen uit de kust van Groenland.
Peary, die in de aanloop naar dat moment zo gespannen was geweest dat hij nauwelijks met Henson had gesproken, heeft hem naar verluidt bijna verstoten nadat hun doel was bereikt. Bedroefd dat tweeëntwintig jaar vriendschap zo snel konden verdampen, was Henson nog meer verbijsterd toen hij thuiskwam en zag dat Peary alle eer kreeg voor hun gezamenlijke inspanning.
Terwijl Peary werd onthaald als een held, werd Henson gedegradeerd tot de rol van trouwe sidekick. Peary kreeg een promotie tot vice-admiraal, een comfortabel pensioen en talloze erkenningen en onderscheidingen. Henson werd daarentegen zo goed als vergeten en kreeg op aanbeveling van president Taft een onbeduidende post als klerk in het Amerikaanse douanekantoor in New York City en gaf af en toe kleine lezingen over zijn ervaringen.
Afbeelding door Bain Nieuwsdienst
Wetenschappers hebben Peary's beweringen dat hij de Noordpool had bereikt om een paar belangrijke redenen betwist. Ten eerste was niemand die hem vergezelde tijdens de laatste fase van zijn expeditie getraind in navigatie, dus niemand kon zijn beweringen dat hij de pool had bereikt bevestigen. Ten tweede waren zijn verslagen over de snelheden en afstanden die hij had afgelegd nadat zijn steungroep was teruggekeerd naar het kamp bijna drie keer zo hoog als wat hij tot dan toe had bereikt. Ten derde wordt Peary's verslag van een rechtstreekse tocht naar de pool tegengesproken door Henson's verslag van talrijke omwegen rond open sporen en drukruggen.
In zijn boek Ninety Degrees North: The Quest for the North Pole, schrijft auteur Fergus Fleming over Peary's torenhoge egoïsme, zijn behoefte om te triomferen over de mensen om hem heen, en zijn onwil om de eer van zijn expeditie te delen met een zwarte man - zelfs een die zijn leven had gered op een vorige expeditie en die, ondanks Peary's beruchte arrogantie, aan zijn zijde was gebleven terwijl veel van zijn andere medewerkers hem in de steek hadden gelaten.
Pas na Hensons pensionering als douanier, een functie die hij 23 jaar lang bekleedde, kwam zijn langverwachte erkenning. In 1944 kreeg hij de Congressional Silver Medal, dezelfde medaille die Peary meer dan dertig jaar eerder had gekregen. En in 1947 publiceerde Henson een boek over zijn expedities getiteld A Negro at the North Pole, met een voorwoord van Booker T. Washington.
Afbeelding door New York World Telegram & The Sun Newspaper
Niet lang na de publicatie van dit boek werd Henson erelid van de Explorers Club of New York. En in 1954 werd hij door president Eisenhower uitgenodigd op het Witte Huis om een speciale eervolle vermelding te ontvangen voor zijn werk als ontdekkingsreiziger.
Zelfs na zijn dood bleven de erkenningen van Henson doorgaan. In 1996 werd een oceanografisch schip de U.S.N.S Henson genoemd en in 2000 kende de National Geographic Society hem postuum de Hubbard Medal toe, hun meest prestigieuze onderscheiding. Enig idee wie die prijs voor het eerst won toen hij in 1906 werd ingesteld?
Matthew Henson stierf op 9 maart 1955 in de Bronx. Op 6 april 1988, precies 79 jaar nadat Henson de geografische Noordpool bereikte, werden zijn overblijfselen verplaatst naast die van Peary op Arlington National Cemetery in Washington, D.C. Ondanks de militaire eer van de gebeurtenis, lijkt het eerlijk om je af te vragen in hoeverre Henson het eens zou zijn met deze beslissing.
Afbeelding links: dctim1, CC BY-SA 2.0 & afbeelding rechts: Tim1965, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Maar wie technisch gezien ook als eerste de Noordpool bereikte, Henson en Peary maakten allebei deel uit van dezelfde expeditie. Als de eer aan een van hen toekomt, dan is het aan hen beiden, en minstens zo veel aan hun Inuit metgezellen - van geen van hen wordt overigens gezegd dat ze enige formele erkenning hebben gekregen voor hun harde werk en moed.
Helaas zijn veel historische expedities zo geëindigd. Zowel de hevige concurrentie van deze expedities als de etnische dynamiek van het tijdperk waarin ze plaatsvonden, maakten een eerlijke verdeling van de eer grotendeels onmogelijk. Afgezien van lovende woorden of het helpen van hun plichtsgetrouwe handlangers aan een bescheiden baan, konden de meeste blanken het gewoonweg niet verdragen om ook maar een substantieel deel van hun glorie te delen met gekleurde mensen.
Hoe tragisch dat ook is, we zijn blij dat we deze over het hoofd geziene ontdekkingsreizigers op onze eigen bescheiden manier kunnen erkennen. Alle deelnemers aan de race om de geografische Noordpool te bereiken overwonnen enorme obstakels, zowel extern als intern, om hun doel te bereiken. Hiervoor en voor de inspiratie die hun prestaties nog steeds geven aan de wereld van Arctische reizen, vinden wij dat deze dappere ontdekkingsreizigers tot op de dag van vandaag onze herinnering, erkenning en respect verdienen.
Misschien sommigen net iets meer dan anderen.
Hoofdafbeelding: © Onbekende auteur - Deze afbeelding is beschikbaar in de Prints and Photographs Division van de United States Library of Congress onder de digitale ID cph.3g07503